‘Visumstop raakt niet de juiste groep Russen’

Geen Spaanse strandvakanties meer, geen wandelingen door middeleeuwse straatjes van Italiaanse steden, of trektochten door Scandinavië. Dat is wat de door enkele Europese landen fel bepleite visumstop voor Russische toeristen beoogt, die deze week door EU-ministers in Praag wordt besproken. Zondag berichtte The Financial Times dat de EU overweegt een visumovereenkomst met Rusland uit 2007 op te schorten, waarmee de aanvraag van visa voor Russen nog moeilijker en duurder wordt.

Het opgelaaide visumdebat leidt in Rusland tot verontwaardiging. Defensieminister Sergej Sjoigoe noemde het plan voor een visumstop een „uiting van nazisme en russofobie.” Maar Daniil Sergejev blijft er rustig onder. Hij is directeur van Visachod, een van de vele Moskouse visumbureaus die Russen helpen bij de aanvraag van een Schengenvisum. Hij weet „honderd procent zeker” dat een totaalverbod er niet zal komen. Maar ook een verbod op toeristenvisa, zoals de Tsjechische minister van Buitenlandse Zaken, Jan Lipavský, bepleit, lijkt hem juridisch onhaalbaar. „Kun je een Russische burger met een geldig visum de toegang tot het Schengengebied ontzeggen? Of verbieden via Letland of Estland door te reizen naar zijn eindbestemming? Ik denk het niet.”

Landen die dat willen, zullen volgens hem een nationaal reisverbod instellen. Tsjechië en Polen perkten de afgifte al in februari drastisch in. Zo ging Polen van ruim 32.000 visa naar 4.500, aldus Poolse media. Estland schortte de afgifte vorige week helemaal op, naar eigen zeggen omwille van de „nationale veiligheid”. Die maatregel raakt volgens Reuters zo’n 50.000 Russen met eerder door Estland afgegeven visa.

30 procent van de 140 miljoen Russen heeft een internationaal paspoort

Deze maand rezen vragen over de behandeling van Russische burgers door Europese douanes en politie. Een Russische zou aan de Estste grens zijn geweigerd en haar tweejarige Griekse visum ongeldig gemaakt. „Ze zeiden dat zij de baas zijn en zelf mogen beslissen”, aldus de vrouw op Telegram. Maar ook Oekraïners die langere tijd in Rusland verbleven zouden aan de grens zijn tegengehouden. Zo kreeg een Oekraïense studente die via Estland naar familie in Charkov wilde reizen, te horen dat ze maar in Rusland moest blijven. „Maar dat gaat niet, mijn moeders huis wordt gebombardeerd”, aldus de 28-jarige tegen de Russische nieuwssite Holod. France24 meldde onlangs dat Russen bij Franse toeristische trekpleisters worden geweigerd.

De vraag rijst welke groepen het meest geraakt worden door een visumstop. Landen die nu pleiten voor een visumverbod gaven al sinds 2020 geen visa af vanwege de pandemie, vertelt visumdirecteur Sergejev. „De Baltische landen zijn ook niet erg populair onder Russische vakantiegangers. Dat zijn Frankrijk, Spanje, Griekenland en Italië.” Hij denkt niet dat die landen de economische voordelen van het Russische toerisme op het spel willen zetten. Een Duits verbod houdt hij evenmin voor mogelijk. „De Duitsers hebben de Berlijnse Muur neergehaald. Dit lijkt me voor de Duitsers volstrekt absurd.” Bondskanselier Olaf Scholz sprak zich vorige week inderdaad uit tegen een visumstop.

Lees ook: Hebben Russen het recht om als toerist in Europa te zijn?

Daarbij is een vakantie in Europa voor relatief weinig Russen weggelegd. Ongeveer 30 procent van de 140 miljoen Russen beschikt over een internationaal paspoort. Een nog kleiner percentage heeft de financiële middelen om te reizen. De snelste luchtroute loopt via Turkije, een monopoliepositie die door Turkse en Russische luchtvaartmaatschappijen flink wordt uitgebuit. Volgens Sergejev zijn armere mensen, zoals studenten en gezinnen, de dupe. „Rijke Russen vinden altijd wel een manier.”

Grieks restaurant

Dat lijkt het geval. Zo werd Tatjana Navka, sportvrouw en echtgenote van Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov, het mikpunt van woede toen zij een video deelde op (het in Rusland geblokkeerde) Instagram, waarop te zien is hoe zij zich vermaakt in een Grieks restaurant. Mogelijk deed Navka, die op de sanctielijst staat, met een jacht een Grieks eiland aan. Ze verwijderde de video, Athene ontkende haar bezoek.

Echt geraakt door de reisbeperkingen worden studenten, academici, activisten en vervolgde minderheden, zeggen critici. Zij hebben nu al grote moeite een Schengenvisum te bemachtigen. Studenten- en humanitaire visa moeten uitkomst bieden, maar die weg blijkt traag en lang niet voor iedereen toegankelijk. „Wij zien ontzettend veel Russen die in zware nood verkeren”, vertelt Ellen Rutten telefonisch vanuit Amsterdam. Rutten is hoogleraar Slavistiek en mede-oprichter van een Europese Universiteit voor bedreigde academici uit Oost-Europa en Rusland. Voor Russen zijn de opties steeds beperkter. „Nu moeten Russen in Nederland politiek asiel aanvragen. Maar als je niet gearresteerd bent geweest, moet je bewijzen dat je toch gevaar loopt. Dat kan niet iedereen.”

Bedreigde Russen zien juist vanwege de visum-ellende af van vertrek naar Europa. Velen stranden in landen als Azerbeidzjan, Turkije of Kazachstan. Rutten betreurt het dat de discussie zich nu richt op vakantie vierende Russen. Ze begrijpt de gevoeligheden, maar zou graag zien dat de voorwaarden voor humanitaire en academische visa worden versoepeld. „Dat is logistiek niet eenvoudig, maar Russen in nood moeten juist makkelijker naar Europa kunnen komen. Nu dreigt het tegenovergestelde te gebeuren.”

Of Russen al visa hamsteren? Sergejev merkt er weinig van. De wachttijd voor een Europees visum is weliswaar enkele maanden, maar dat komt volgens hem door de pandemie. Consulaten zijn nog bezig die rijen weg te werken, van extra drukte is geen sprake. „Ik ken niemand die gelooft dat Europa deze beslissing echt zal nemen.”

Roman (42),Joelia (39) en Andrej (9) ‘Het maakt onze isolatie steeds groter’

Foto Yulia Nevskaya

„Eventjes dan”, lacht uroloog Roman, die met zijn vrouw en zoontje net het hotel aan de drukke Tverskaja-boulevard verlaat. Hun achternaam noemen ze liever niet. Ze zijn onderweg naar het station aan de overkant. Vandaar gaat de reis per expres-trein naar het vliegveld en dan vier uur vliegen naar huis. Het gezin komt uit de Siberische stad Barnaoel in het uitgestrekte Altaj-gebergte, aan de grens met Kazachstan en Mongolië. Het berggebied is tijdens de pandemie populair geworden onder Russische vakantiegangers. In Europa zijn de drie „ helaas” nog nooit geweest. Julia droomt stiekem van een reis naar Spanje en Italië, maar ze weet niet of dat er ooit van zal komen. „Een visumaanvraag is voor ons een hele onderneming”, vertelt Roman. Het dichtstbijzijnde Europese consulaat ligt 250 kilometer verderop in Novosibirsk. „Daar moeten we dan minstens twee keer naar toe. Ze vinden de visumdiscussie die in Europa is ontstaan over Russische toeristen „onprettig.” „Het maakt onze isolatie steeds groter”, zegt Roman. „Maar als Europa het zo beslist, dan kunnen wij daar niets aan doen. We hopen dat het niet zover zal komen.” Dan moeten ze door, om trein en vliegtuig niet te missen. Nog een snelle foto? „Vooruit”, en dan gaan ze ervandoor.

Sergej (40) en Aleksej (39) ‘Waarom alle Russen straffen?’

Foto Yulia Nevskaya

Sergej en Aleksej halen een broodje bij een kiosk naast de metro in het hippe zakengebied bij het plein Tverskaja Zastava. De sportief geklede IT-specialisten hebben als geen ander de impact van de westerse sancties gemerkt. Ze werkten voor Price Waterhouse Coopers, maar toen het bedrijf dit jaar uit protest tegen de Russische inval in Oekraïne de deur dichttrok, ging het over in Russische handen. Nu werken ze onder de naam ‘Technologie van Vertrouwen’. De twee mannen gaan allebei graag naar Europa op vakantie, met de auto via Wit-Rusland of Finland. Maar ze moesten in het verleden ook regelmatig voor zaken in het Schengen-gebied zijn. Sergej: „Conferenties, trainingen, bijeenkomsten met klanten. Voor de pandemie ging het makkelijk. Nu is het duur omdat we via Turkije moeten gaan, en moeilijk om te regelen.” De twee maken zich zorgen over de politieke ontwikkelingen en over hun baan, maar ze denken niet dat het tot een reisverbod zal komen. Aleksej: „Er zijn toch al gerichte sanctielijsten? Een algeheel verbod zou heel raar zijn. Waarom moeten alle Russen gestraft worden?”

Anastasia (20) en Alisa (20) ‘Het voelt als een vernedering’

Foto Yulia Nevskaya

„Frankrijk, Nederland, Luxemburg, België”, somt student design Anastasia de Europese landen op die ze al bezocht. Ze staat met haar vriendin Alisa in de zomerhitte voor het drukke Wit-Russische Station in het centrum van Moskou. Liever geven de twee hun achternaam niet. Alisa – zwarte zonnebril, mintgroene jurk – is bijna klaar met haar studie journalistiek. Ze wil graag verder studeren als theatermaker of regisseur en overweegt om dat in Europa te doen, of daar een baan te zoeken. De vraag is of dat straks nog kan. De twee zijn teleurgesteld over de Europese visumdiscussie. Anastasia: „Dit is niet de juiste weg om druk uit te oefenen. Wat kunnen wij veranderen? Gewone Russen hebben helemaal geen invloed op de politiek. Dit voelt meer als een vernedering. Stel je voor dat zoiets zou gebeuren in een van jullie landen. Zouden wij jullie dan weigeren?” Alisa is het met haar vriendin eens dat een inperking van toerisme niets zal uithalen. „Wie ergens heen wil, zal altijd wel een manier vinden om er te komen. Het zal alleen ingewikkelder worden, en misschien via ondergrondse middelen. Maar dat willen wij helemaal niet. Wij willen gewoon graag de wereld zien.”

Roman Haier (32) ‘Dit gaat de huidige regering sterker maken’

Foto Yulia Nevskaya

Roman zit op een bankje voor het standbeeld van Sovjet-schrijver Maksim Gorky. Hij is etnisch Rus maar in Kazachstan geboren en heeft daarom geen last van een eventueel visumverbod. Nog niet, want hij was bezig de Russische nationaliteit aan te vragen. Dat proces staat vanwege alle geopolitieke spanningen en onzekerheden op pauze. Kazachstan accepteert geen dubbele nationaliteit en de situatie in Oekraïne heeft ook de relaties tussen Rusland en Kazachstan op scherp gezet. „Mijn hele familie woont daar, ik wil niet riskeren dat ik ze straks niet meer kan zien.” Roman werkt als sommelier in een restaurant en houdt van Europese wijnen. Hij zou het jammer vinden als Europa onbereikbaar wordt, maar acht een visumstop niet ondenkbaar. De discussie bewijst voor hem dat Europese politici heel weinig begrip hebben van de situatie in Rusland. „Hier in Moskou is het leven modern, maar in de regio’s is de situatie totaal anders.” Roman kan het weten; hij woonde tien jaar in Samara in de Oeral. Volgens hem zal een visumstop voor toeristen verkeerd uitpakken. „Dit gaat de huidige regering alleen maar sterker maken. Daarbij hebben Russen zoveel andere mogelijkheden om te reizen. Sinds de pandemie hebben ze hun eigen land ontdekt.”

Viktoria (39) ‘Ik ga wel naar een ander land’

Foto Yulia Nevskaya

„Natuurlijk ben ik in Europa geweest. Maar dat was voor de pandemie, dus dat is al wel drie jaar geleden”, vertelt Viktoria. De in koperkleurige zomerjurk geklede vrouw heeft haast om bij een afspraak komen, maar wil wel kort een reactie geven en poseren voor de foto.  Viktoria is onderdirecteur van een onderneming in de im- en export. Haar bedrijf heeft kantoren in Europa en andere landen. De naam wil ze niet noemen, net als haar eigen achternaam. „Natuurlijk ben ik tegen een reisverbod, maar ik kan nergens invloed op uitoefenen, dus het maakt me niet uit. Dan kies ik wel andere landen om op vakantie te gaan. Turkije is nu heel populair, Vietnam, Thailand.” Net als de meeste andere Russen is ze ervan overtuigd dat een inperking van toeristenvisa politiek niets zal uithalen. Voorlopig vraagt ze haar medewerkers dan ook niet om een visum aan te vragen voor in het najaar geplande Europese zakenreizen, zoals sommige andere bedrijven wel doen. Want eigenlijk gelooft ze niet dat het zover komt. Als bijvoorbeeld Letland toch een inreisverbod instelt? „Dan reizen we niet meer naar Letland. Ook goed.”

Een versie van
dit artikel
verscheen ook in

de krant
van 29 augustus 2022